Co to jest nazwisko? To „obowiązkowa nazwa osobowa, dziedziczna i niezmienna w swojej formie słowotwórczej, fonetycznej i graficznej”. Tyle definicja. Warto jednak wiedzieć, że jeszcze na początku XX wieku nie wszyscy w Polsce nosili nazwiska. Aż do końca XIX w. nie mieszano dzisiejsze pojęcia imienia, nazwiska, przezwiska i nazwania.

Nazwiska zaczęły się kształtować na ziemiach polskich już w XII-XIII wieku. Najpierw w miastach – bo tam było więcej ludzi, a każdy chciał wyróżniać się na tle innych: imion było za mało. Nazwiska pojawiły się więc jako dodatkowe, towarzyszące miana, które tym różniły się od przezwisk (przypisanych do osoby, np. Jakub Kulawy), że były dziedziczne. Z biegiem czasu dodatkowe określenia zyskiwała szlachta, a w XVIII wieku – chłopi.

Znaczenia polskich nazwisk można doszukiwać się w trzech głównych źródłach: imionach własnych, wyrazach pospolitych i nazwach geograficznych.

Badając etymologię, ale również historię swojego nazwiska, warto pamiętać, że w dziedzictwie po czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów otrzymaliśmy nazwiska o nie tylko polskich korzeniach. Litwini, Ukraińcy, Żydzi, Niemcy, Ormianie – wszyscy pozostawili ślady swojej obecności właśnie w nazwiskach. Nie wszystkie brzmią obco, ale np. Mickiewicz i Sienkiewicz to jak najbardziej niepolskie, pochodzące z Wielkiego Księstwa Litewskiego miana.

Badanie historii własnego nazwiska to proces żmudny i czasochłonny – najczęściej. Warto zacząć od najprostszych kroków: sięgnięcia do słownika nazwisk. W bibliotekach – najczęściej tych największych można poszukać monografii nazwiska, zwłaszcza w przypadku nazwisk popularnych, często występujących, jest szansa na sukces. W sukurs przychodzi również Internet. Poza stronami poświęconymi genealogii, można w nim znaleźć strony rodzinne – wiele osób decyduje się na tę ścieżkę poznawania historii i swojej rodziny i nazwiska.

Dobrą drogą jest znalezienie w bazach PESEL danych o rozmieszczeniu osób, noszących to samo nazwisko. Może się bowiem okazać, że w całej Polsce jest ich tylko kilkanaście, w dodatku – większość żyje w jednym powiecie. Wtedy jest raczej przesądzone, że historii nazwiska i rodziny warto szukać właśnie tam – posługując się aktami urodzenia, zgonu, wpisami do ksiąg parafialnych.

Wyniki badań prowadzonych przez genealogów mogą być przedstawiane na wiele sposobów, wśród tych najbardziej czytelnych, a przez to również najpopularniejszych wymienia się zaś przede wszystkim wykresy genealogiczne.

Ich największym atutem jest przejrzystość, ponieważ zaś interesujące go informacje znaleźć może na nich nawet amator, cieszą się one powodzeniem nie tylko wśród genealogów. Drzewo genealogiczne, a więc wykres ukazujący tablicę potomków sporządzoną dla danej osoby, to jedno z najpopularniejszych i najlepiej znanych sposobów na przybliżanie genealogii osobom, które nie są zaznajomione z naukami pomocniczymi historii.

Nazwa tego wykresu nie jest zresztą przypadkowa, nawiązuje bowiem do skojarzeń, jakie ma analizujący go odbiorca. Przodkowie, dla których przygotowuje się wykres, umieszczani są u jego dołu, ponieważ zaś kolejni potomkowie najczęściej zakładają rodziny i sami mają dzieci, następujące po sobie rozgałęzienia są nie tylko coraz liczniejsze, ale i coraz bardziej złożone. Wygląd wykresu budzi skojarzenie z szkicem drzewa wykonywanym przez uczniów, nazwa drzewo genealogiczne jest więc w pełni uzasadniona. Warto wspomnieć i o tym, że nawiązanie do niej możemy znaleźć już w treści Starego Testamentu (zastosowano ją na określenie potomków Jessego).

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu drzewa genealogiczne przygotowywano ręcznie, gdy więc dotyczyły one postaci wybitnych, nie raz zachwycały nie tylko dokładnością, ale i dużą wartością artystyczną. Dziś służą do tego programy genealogiczne oraz niektóre programy biurowe.

Każdy ród ma swoje korzenie i żaden nie powstaje z próżni, gdy jednak przedmiotem dyskusji toczonych przez historyków jest genealogia Piastów, wielu z nich nie może oprzeć się wrażeniu, że poruszają się po niezwykle grząskim gruncie.

Rzeczywiście, poszukiwanie korzeni pierwszej polskiej dynastii panującej jest zadaniem niemal niemożliwym, choć bowiem samego założyciela rodu, a więc Piasta utożsamia się z władcą plemiennym, który żył w dziewiątym wieku, jest to postać legendarna.

Już samo nazewnictwo – legendy mówią bowiem o Piaście Kołodzieju – sugerują zresztą, że możemy mówić o zlepku informacji dotyczących nie jednej, ale kilku osób (istnieje również szereg innych hipotez tłumaczących pochodzenie nazwy dynastii, mówi się bowiem, że określenie piast odnosi się do sprawowanego urzędu plemiennego).

Niepewni są również potomkowie legendarnego władcy, których imiona – Siemowit, Leszek i Siemomysł – przetrwały nie tylko w podaniach ustnych, ale i w zapisach pierwszych kronikarzy. Jeżeli zresztą mielibyśmy zastanawiać się nad wiarygodnością pierwszych przekazów, powinniśmy zwrócić uwagę i na to, że nie wiemy właściwie nawet tego, jak pierwszy polski władca miał na imię, Gall

Anonim zapisywał je bowiem jako Mesco, a inni kronikarze używali w tym kontekście dość zróżnicowanego nazewnictwa. Wiemy jednak, że ostatnim męskim potomkiem rodu był Jerzy Wilhelm, książę brzesko-legnicki, który zmarł w roku 1675. Ostatnia kobieta z tego rodu przeżyła go o dwadzieścia sześć lat. Była nią księżniczka legnicka Karolina, która zmarła w roku 1701.

O ile ustalenie przodków Mieszka I – pierwszego władcy Polski i przedstawiciela dynastii Piastów – nakazuje nam nieustannie mieszać fakty i legendy, o tyle genealogia Jagiellonów bazuje na zdecydowanie pewniejszych podstawach.

Jagiellonowie to gałąź litewskiej dynastii Giedyminowiczów, która zapoczątkował żyjący na przełomie trzynastego i czternastego wieku wielki książę litewski Giedymin.

Założycielem dynastii Jagiellonów był wielki książę litewski, a następnie również król Polski Władysław Jagiełło – syn Olgierda i Julianny twerskiej. Panowanie Jagiellonów na ziemiach polskich datuje się na lata 1386-1572, warto jednak pamiętać, że nie była to dynastia, której wpływy ograniczałyby się do jednego tylko państwa. W różnych okresach historii Jagiellonowie zasiadali również na tronach w Czechach, na Litwie oraz na Węgrzech, spokrewnieni byli zaś z nimi między innymi panujący w Szwecji (a przez pewien okres również w Polsce) Wazowie.

Co ciekawe, choć Jagiellonów nie ma na tym świecie od blisko czterystu lat, nie oznacza to wcale, że nie żyją obecnie osoby, które w swoim drzewie genealogicznym nie znalazłyby Władysława Jagiełły lub któregoś z jego potomków. Mówi się, że niemal wszystkie europejskie rody panujące (wyjątek stanowią Windsorowie) mają związki z Jagiellonami, wielu genealogów (zarówno będących zawodowymi historykami, jak i amatorów) podejmuje przy tym próby ustalenia, jak mogłoby wyglądać takie pokrewieństwo.